De eerste schriftelijke vermelding van Dusseldorp stamt uit het jaar 1135. Tijdens de regering van keizer Frederik I Barbarossa werd het noordelijk van Düsseldorf liggende stadje Kaiserswerth tot goed beschermde buitenpost uitgebouwd. Soldaten observeerden vanuit hier de scheepvaart op de Rijn. Sinds 1929 is Kaiserwerth een wijk van Düsseldorf.
Op 14 augustus 1288 verkreeg Düsseldorf stadsrechten van graaf Adolf V van Berg. Voorafgaand daaraan was er een bloedige strijd geweest tussen de aartsbisschop van Keulen Siegfried van Westerburg en het hertogdom Berg. Het hoogtepunt van deze strijd was de Slag bij Woeringen, die eindigde in een nederlaag voor de strijdkrachten van de aartsbisschop.
In 1385 verklaarden de hertogen van Berg Düsseldorf tot hun residentie. In 1609, na uitsterven van het Guliks-Bergse regentengeslacht werd de stad bezet door de Spaanse generaal Ambrogio Spinola die tot 1614 als keizerlijke commissaris over de stad heerste.
Blik op de stad rond 1647
Na het bijleggen van enkele geschillen rondom de erfopvolging kwam Düsseldorf met het hertogdom Gulik aan het huis Palts-Neuburg. KeurvorstJohan Willem van de Palts koos Düsseldorf tot hoofdresidentie. In deze tijd en ook later onder Karel Theodoor van Beieren groeide de stad behoorlijk. Beide vorsten lieten kastelen bouwen, legden kunstverzamelingen aan en stichtten verschillende instituten. Ook waren zij de grondleggers van de Düsseldorfer wijk Carlstadt.
Stadsbrand na de Franse beschieting op 7 oktober 1794
Ook al was de stad sinds 1732 flink gegroeid, toch slaagden de Fransen in 1757 tijdens de Zevenjarige Oorlog om de stad te bezetten. Na een korte verdrijving door Ferdinand van Brunswijk beschoten de Fransen de stad in oktober 1794 vanaf de overzijde van de Rijn waarna een stadsbrand uitbrak. Op 6 september 1795 konden de Fransen zonder noemenswaardige tegenstand Düsseldorf opnieuw innemen en bleven tot de stad na de Vrede van Lunéville in 1801 aan Beieren teruggegeven werd. Na deze teruggave zijn de beschoeiingen afgebroken.
Vanaf 1806 was Düsseldorf hoofdstad van het groothertogdom Berg en kwam samen met deze in 1815 aan Pruisen.
Wereldoorlogen
Na de Eerste Wereldoorlog was de stad vanaf 8 maart 1921 door Franse en Belgische troepen bezet. Vanuit hier en de buurstad Duisburg begon twee jaar later de bezetting van het Ruhrgebied. Deze eindigde op 1 september 1925 met de ondertekening van het zogeheten Dawesplan, het verdrag dat de herstelbetalingen van Duitsland regelde.
Na de machtsovername van de nationaalsocialisten kwam het in Düsseldorf al op 11 april 1933 tot eerste boekenverbrandingen van door hen niet gewenste literatuur. Onder andere zijn boeken van Heinrich Heine en Erich Kästner door de Hitlerjugend verbrand. Op 10 november 1938 zijn tijdens de Kristallnacht de synagogen in de Kasernenstrasse en in Benrath afgebrand, de joodse bevolking van de stad vervolgd en ten minste acht personen vermoord. Op 27 oktober 1941 reed de eerste trein met Düsseldorfer joden van het station in Derendorf naar de concentratiekampen in het Oosten. In 1944 leefden in ongeveer 400 kampen in Düsseldorf circa 35.000 buitenlandse dwangarbeiders en duizenden oorlogsgevangenen, zoals concentratiekampgevangenen die in de stad dwangarbeid moesten verrichten.
In de Tweede Wereldoorlog vielen in 1940 de eerste bommen op Düsseldorf. De geallieerde luchtaanvallen eisten tot 1945 meer dan 5000 doden onder de burgerbevolking. Ongeveer de helft van de gebouwen was vernietigd, rond 90 procent beschadigd. Alle Rijnbruggen, de meeste straten, dijken, rioleringen waren onbruikbaar of vernietigd. De puinberg is op circa tien miljoen kubieke meter geschat. In april 1945, kort voor het einde van de oorlog probeerden een paar burgers de leidende nationaalsocialisten vast te zetten en de stad zonder strijd aan de geallieerden te overhandigen. Deze poging ging grotendeels mis. Een vijftal personen werd standrechtelijk doodgeschoten. Op 17 april 1945 is Düsseldorf door de Amerikaanse troepen vrijwel zonder gevechten ingenomen.[4]
Düsseldorf maakt deel uit van het Metropoolgebied Rijn-Ruhr. De agglomeratie Rhein-Ruhr is een van de grootste industriegebieden in Europa en het grootste in Duitsland. Het hoogste punt in het stadsgebied is gelegen in de wijk Düsseldorf-Hubbelrath en wordt gevormd door de 165 meter hoge Sandberg. Het laagste punt is de monding van de beek 'Schwarzbach' in de Rijn bij Düsseldorf-Wittlaer met 28 m boven Normalnull.
Stadsgebied
Het stadsgebied van Düsseldorf bestaat uit tien stadsdistricten die in 49 wijken zijn onder te verdelen. Elk district heeft een districtvertegenwoordiging bestaande uit 19 leden. Deze worden bij de gemeenteraadsverkiezingen gekozen. De tien stadsdistricten met hun bijhorende wijken zijn:
District 1: Altstadt, Carlstadt, Derendorf, Golzheim, Pempelfort, Stadtmitte
District 2: Düsseltal, Flingern-Nord, Flingern-Süd
District 3: Bilk, Flehe, Friedrichstadt, Hafen, Hamm, Oberbilk, Unterbilk, Volmerswerth
District 4: Heerdt, Lörick, Niederkassel, Oberkassel
District 5: Angermund, Kaiserswerth, Kalkum, Lohausen, Stockum, Wittlaer
District 6: Lichtenbroich, Mörsenbroich, Rath, Unterrath
District 7: Gerresheim, Grafenberg, Hubbelrath, Ludenberg
District 8: Eller, Lierenfeld, Unterbach, Vennhausen
District 9: Benrath, Hassels, Himmelgeist, Holthausen, Itter, Reisholz, Urdenbach, Wersten
Aan de top van de stad Düsseldorf stonden in de 13e eeuw de schepenen. Zij waren tot 1806 de hoogste en machtigste klasse in het stadsbestuur. Sinds 1303 stond aan de top een burgemeester, die in het begin uit de rijen van de schepenen kwam. Onder hem stond een gemeenteraad. Zijn leden waren of op levenstijd gekozen (Alter Rat), of jaarlijks opnieuw bepaald (Junger Rat). Maar ook de hertog had zijn vertegenwoordiger in de vorm van een schout, hij had de titel Amtmann. Van een democratisch gekozen volksbestuur kon er echter geen sprake zijn.
In de tijd van de Franse bezetting berustte het bestuur bij de Munizipalrat. Vanaf 1815 bij een gemeenteraad met 30 leden. In 1856 is de Rheinische Städteordnung ingevoerd, die voortaan het gemeentebestuur regelde.
Tijdens de nationaalsocialistische tijd benoemde de NSDAP de burgemeester. Na de Tweede Wereldoorlog zorgde het Britse militaire bestuur voor een nieuwe gemeentewetgeving naar Brits voorbeeld, met een gekozen “Rat der Stadt”. Sinds 1999 wordt de burgemeester rechtstreeks gekozen.
Het oorspronkelijke wapen van de stad Düsseldorf – alleen met een anker stamt uit de tijd dat zij haar stadsrechten verkreeg. Het anker verwijst naar de relatie van de stad en haar burgers met de Rijnscheepvaart. Sinds het einde van de 17e eeuw kwam er naast dit eenvoudige wapen nog een tweede bij, gemaakt naar het voorbeeld van het zegel van het schepencollege. Het liet de “Bergische leeuw”, het wapen van de hertogen van Berg, met een anker in zijn klauwen. Rond het midden van de 18e eeuw verdween het oude wapen ten gunste van dit nieuwe. Na meerdere veranderingen kreeg het wapen van de heraldicusOtto Hupp in 1938 zijn huidige vorm.
Stedenbanden
De gemeente Düsseldorf kent vele jumelages, ook aangeduid met het begrip partnerstad. De gemeenten waarmee Düsseldorf in vriendschap is verbonden, zijn:
Reading (Verenigd Koninkrijk), sinds 1988 officieel, maar al sinds 1947 vele contacten
Düsseldorf kent een sterke economische bedrijvigheid in het kerngebied Rhein-Ruhr. Wat haar economische productiviteit betreft en bij de groeiprognoses neemt de stad in Duitsland de eerste plaats in. Redenen hiervoor zijn naast de centrale ligging ook de nabijheid van de op drie na grootste luchthaven (Luchthaven Düsseldorf International) in Duitsland en de internationaal bekende Messe Düsseldorf.
Düsseldorf is bekend als centrum voor reclame, Europese patenten, telecommunicatie en bedrijfsadvisering. Ook is Düsseldorf stad van de mode. Er vindt elk jaar de grootste modebeurs van de wereld plaats, de "Collections Premieren Düsseldorf" (CPD). Düsseldorf neemt naast Frankfurt de tweede plaats als bankenstad en bij de beurshandel in. De stad huisvest internationale ondernemingen, zoals:
Na de Tweede Wereldoorlog gaven veel Japanse banken en andere bedrijven de voorkeur aan Düsseldorf wegens de centrale ligging en nabijheid van het Ruhrgebied, en streken hier neer. Dit leidde tot het ontstaan van de grootste Japanse gemeenschap in Duitsland. Nabij het centraal station, rond de Immermannstraße en een aantal zijstraten, bevinden zich hierdoor veel Japanse winkels en restaurants, wat het gebied de bijnaam ´Little Tokyo´ heeft opgeleverd. Ook bevinden zich er een aantal Chinese en Koreaanse winkels en restaurants.
Düsseldorf was altijd een belangrijk centrum voor schilderkunst. Onder keurvorst Johan Willem van de Palts werd een kunstgalerie opgericht, die vooral met werken van Rubens de grondsteen van de huidige Alte Pinakothek in München legde. In de 19e eeuw had de Düsseldorfer Malerschule (Oswald Achenbach) grote invloed op de schilderkunst. Te noemen is ook de groep Das Junge Rheinland, die in de Weimarer tijd actief was. Na de Tweede Wereldoorlog drukte Joseph Beuys zijn stempel op de kunstscene in Düsseldorf. Tot op heden zijn in Düsseldorf belangrijke kunstenaars actief, zoals voorheen Markus Lüpertz, die rector was tot 2009 van de Kunstacademie Düsseldorf.
Bouwwerken
Een van de drukste winkelstraten van Duitsland is de Schadowstraße in Düsseldorf. Maar bekender, vooral om haar stedenbouwkundig karakter en exclusieve winkels is de Königsallee, ook kort "die Kö". In haar midden loopt het stadskanaal. Hier vindt men ook het meest treffende kenmerk van de Kö, de Tritonengruppe. Op de Königsallee rijden ook veel exclusieve auto's.
In de Altstadt kan men hier en daar nog oude, onder monumentenzorg staande huizen vinden. Echte historische centra zijn alleen nog in de wijken Kaiserswerth en Gerresheim te vinden. Hierna volgt een lijst van bouwwerken van de stad (chronologisch):
Kasteeltoren, “Wahrzeichen“ van de stad, oorspronkelijk in gotische stijl, opgebouwd in de 19e eeuw door de architectRudolf Wiegmann tot een renaissancegebouw in Italiaanse stijl. Het eigenlijk bij de toren horende kasteel uit de 13e, 16e en 19e eeuw is door een brand in 1872 vernietigd.
Warenhuis Kaufhof an der Kö (voormalig L. Tietz), 1906-1908, Joseph Maria Olbrich
(voormalig) bestuursgebouw van de „Mannesmannröhren-Werke AG”, Vodafone-Ufer, 1912
Carsch-Haus, 1915
Wilhelm-Marx-Haus, Stadtmitte, gebouwd 1922 tot 1924, wordt als eerste ‚echte’ wolkenkrabber van Duitsland gezien, Wilhelm Kreis
Ensemble rond de Ehrenhof, Pempelfort, gebouwd 1925 tot 1926 voor de tentoonstelling ‘Gesundheitspflege, soziale Fürsorge en Leibesübungen’, kort "GeSoLei", Wilhelm Kreis, Aurora von Arno Breker
Hauptbahnhof, jaren 1920 en 1930
Moderne en postmoderne gebouwen
Aan de Medienhafen wisselen oude en nieuwe gebouwen elkaar af.
Neuer Zollhof, die "Gehry-Bauten", gebouwd 1996 tot 1999
Victoria-Turm, gebouwd 1994 tot 1997
ARAG-Turm, Mörsenbroich, gebouwd 1998 tot 2000
LTU Arena, Stockum, gebouwd 2002 tot 2004 (gebouwd 1968 tot 1975)
GAP 15 gebouwd 2005
Bruggen
De "Rheinkniebrücke"
Hammer treinbrug, 1870 gebouwd, 1912 vervangen, 1945 vernietigd, deels weer opgebouwd, 1987 nieuw gebouwd, treinverbinding Düsseldorf-Neuss (niet voor voetgangers en fietsers) gelegen op Rkm 738.
Oberkasseler brug, 1898 in gebruik genomen, 1925 uitgebouwd, 1945 vernietigd, vanaf 1948 provisorische brug, 1973 vervangen, verbinding van de Altstadt naar Oberkassel
Joseph-Kardinal-Frings-brug (ouder: Zuidelijke brug / Südbrücke), gebouwd 1929, vernietigd 1945, nieuwbouw 1950 tot 1951, verbinding van Hamm naar Neuss.
Theodor Heussbrug, gebouwd 1953 tot 1957, verbinding van Golzheim naar Niederkassel
Rheinkniebrug, gebouwd 1965 tot 1969, verbinding van Friedrichsstadt naar Oberkassel
Fleher Brücke, gebouwd 1976 tot 1979, verbinding van Bilk naar Neuss-Uedesheim
Luchthavenbrug, gebouwd 1998 tot 2002, verbinding van Stockum (Messe, LTU Arena) naar Meerbusch
De Altstadt van Düsseldorf wordt wegens de vele kroegen ook de "längste Theke der Welt" (de langste bar van de wereld) genoemd. De specialiteit in en rond Düsseldorf is het ‘Altbier’ een bovengegist bier dat vooral in de buurt gebrouwen wordt.
Tradities
De belangrijkste en waarschijnlijk ook bekendste traditie is het carnaval dat elk jaar zijn hoogtepunt vindt in de optocht met praalwagens op ‘Rosenmontag’, de maandag voor Aswoensdag.
Verder is een belangrijke gewoonte het houden van schuttersfeesten in verschillende wijken en het grote ‘Düsseldorfer Schützenfest’ met bijbehorende kermis.
Robert Schumann woonde lange tijd in Düsseldorf en de stad wijdt dan ook jaarlijks een belangrijk festival aan zijn werk.
Het belangrijkste concertgebouw van Düsseldorf is de Tonhalle Düsseldorf met meer dan 200 opvoeringen per jaar. De Tonhalle is ook de concertzaal van de Düsseldorfer Symphoniker die als concertorkest en als operaorkest van de ‘Deutsche Oper am Rhein’ optreden.
In 1818 is de Städtische Musikverein zu Düsseldorf in het leven geroepen. Deze vereniging organiseerde de eerste van vele muziekfestivals. Deze kregen in de 19e eeuw door medewerking van Felix Mendelssohn Bartholdy en Robert Schumann, beide muzikale directeuren in Düsseldorf, internationale betekenis. De ‚Städtische Musikverein’ kan terugkijken op een onafgebroken muziekhistorie vanaf 1818 tot heden en wordt als dé muzikale ambassadeur van de stad in alle grote concertzalen van Europa gezien.
In 1995 is Jazz in Düsseldorf e.V. opgericht, die in opdracht van het amt jazzconcerten en andere opvoeringen organiseert.
De Figuralchor Düsseldorf e.V. is een belangrijk deel van de klassieke muzieksector.
Bekendste voetbalclub is Fortuna Düsseldorf. Fortuna was in 1933 kampioen van Duitsland en heeft twee keer de DFB-Pokal gewonnen (1979 en 1980). In 1979 haalde de club de finale van de Europacup II, maar verloor tegen FC Barcelona. Het stadion van Fortuna is de Merkur Spiel-Arena, de vervanger van het oude Rheinstadion. Met het Rheinstadion was Düsseldorf speelstad bij het WK voetbal van 1974 en EK voetbal van 1988. In 2024 waren er in de Merkur Spiel-Arena wedstrijden voor het EK voetbal.
In de begindagen van het Duitse voetbal waren Düsseldorfer FC 99 (later SC 99) en Union 05 Düsseldorf, het latere TuRU 1880 Düsseldorf de grote clubs van de stad. Begin jaren twintig verscheen ook Fortuna Düsseldorf ten tonele op het hoogste niveau en werd vanaf midden jaren twintig een topclub, gevolgd door VfL Benrath. Deze laatste bleef succesvol tot aan de Tweede Wereldoorlog. Na de oorlog werd Fortuna de onbetwiste nummer een van de stad. In 1966 speelde de club voor het eerst één seizoen in de Bundesliga en werd daar een vaste waarde van 1971 tot 1992 en opnieuw van 1995 tot 1997. In 2011/12 speelt de club opnieuw in de Bundesliga.
Het succesvolste basketbalteam van Düsseldorf is de Düsseldorf Magics. Het speelt in de tweede basketbaleredivisie.
IJshockeyverenigingDEG Metro Stars is achtvoudig Duits kampioen. In 2006 kon zij voor de eerste keer de Deutscher Eishockey-Pokal en het vicemeesterschap binnenhalen. De ISS Dome, het nieuwste ijshockeystadion van het team werd in 2007 ingehuldigd en is gelegen in de wijk Rath. Düsseldorf was in 1975 en 1983 gastheer van het WK ijshockey.
Een andere wintersport wordt in de buurgemeente Neuss bedreven waar de indoorskibaan Skihalle Neuss zich bevindt.
In Düsseldorf zijn er drie hockeyclubs: de Düsseldorfer Sport Club (DSC), de Deutscher Sportverein Düsseldorf (DSD) en de grootste de Düsseldorfer Hockey Club (DHC). Alleen de DHC speelt op hoger niveau. Op het veld in de 2e eredivisie en in de hal in de 1e eredivisie. Tweejaarlijks wordt er op DSD een vierlandentoernooi gespeeld onder de naam Düsseldorf Masters, waar vier landen zich voorbereiden op een groot internationaal titeltoernooi.
TafeltennisclubBorussia Düsseldorf was meermaals kampioen van Duitsland was. Daarnaast 20 nationale titels, 17 keer Deutsche Pokalsieger, zes keer de Europapokal der Landesmeister en drie keer de ETTU-beker won. Bij de wereldkampioenschappen voor clubs konden zij de derde plaats behalen. De club wordt wel als de meest succesvolle sportclub van Düsseldorf gezien. 'Gewone' tennisclubs zijn talrijk in Düsseldorf, maar clubs met enig niveau zijn de ‘Rochusclubs’ wiens heren en de 'TC Benrath' wiens dames in de eerste eredivisie spelen.
De handbalclub HSG Düsseldorf bereikte in 2004 de eredivisie.
Er zijn twee Düsseldorfer American footballclubs: de ‘Düsseldorf Panther’ en de ‘Rhein Fire’. De laatste speelde in de opgeheven NFL-Europe.
Honkbal wordt in Düsseldorf alleen maar op laag niveau gespeeld. De ‘Düsseldorf Senators’ is een voormalig eredivisieteam dat nu speelt in lagere liga's.
De Dansclub ‘TD TSC Düsseldorf Rot-Weiß’ behaalde bij de formatiedans meerdere Europese en wereldtitels en behoort tot de top tien van Duitse danssportclubs.
Verder lopen de Bundesstraßen ‘B 1’, ‘B 7’, ‘B 8’, ‘B 228’ en ‘B 326’ door de stad.
Voor goederenvervoer is Düsseldorf inmiddels geen knooppunt meer, nadat het rangeerterrein Düsseldorf-Derendorf gesloten en afgebroken is.
Düsseldorf is de enige stad in Duitsland waar de verkeerslichten voor voetgangers een aparte geelfase hebben. Het gele signaal wordt door een rechthoekige gele balk weergegeven.
De stad heeft een dicht net van lightrailverbindingen, tram- en buslijnen. Het openbaar streekvervoer wordt onderhouden door de Rheinbahn AG, de Regiobahn GmbH en de Deutsche Bahn. Er zijn twee regionale U-bahn/tramlijnen: één naar Krefeld en één naar Duisburg, een stad met een eigen tramnet. Alle regionale lijnen (met uitzondering van IC, EC en ICE-treinen) zijn inbegrepen in de prijs van de vervoersbewijzen afgegeven door het Verkehrsverbund Rhein-Ruhr (VRR).
Onderwijs en wetenschap
Heinrich Heine-Universiteit – is in 1907 als academie voor de praktische geneeskunde gesticht en in 1965 tot universiteit verklaard. Haar huidige naam heeft ze sinds 1988.
Robert-Schumann-Hochschule – komt voort uit het in 1935 gestichte ‘Robert-Schumann-Konservatorium’ en de ‘Staatliche Hochschule für Musik Rheinland’. 1987 samengevoegd
In Düsseldorf zijn studio’s van de publieke omroepen WDR en ZDF gevestigd. Uit Düsseldorf komen daarnaast de programma’s van NRW.TV (een commerciële zender) en QVC (teleshopping). Verder is de DFA in Düsseldorf actief.
De dagbladen van Düsseldorf zijn de Rheinische Post, de Westdeutsche Zeitung, de Neue Ruhr Zeitung en de boulevardkrant Express. Van deze vier heeft alleen de Rheinische Post zijn hoofdredactie in Düsseldorf. Van de andere drie verschijnt er in Düsseldorf een plaatselijke editie. Ook het financiële dagblad Handelsblatt en het weekblad Wirtschaftswoche zijn in Düsseldorf gevestigd.
Wekelijks worden het Düsseldorfer Amtsblatt, de Düsseldorfer Anzeiger en de Rheinbote uitgebracht.
Religies
Düsseldorf maakt van oudsher deel uit van het aartsbisdom Keulen en viel onder het aartsdiakonaat (bestuurseenheid van meerdere decanaten) van het domdecanaat. Ook al kon de reformatie de overmacht krijgen, toch bleven altijd katholieken in de stad. Zij behoorden tot 1627 bij het decanaat Neuss en sindsdien kreeg Düsseldorf een eigen decanaat. Er leven nu nog circa 205.000 katholieken, ongeveer 36 procent van de bevolking.
Vanaf 1527 kon zich de reformatie doorzetten. Dit kwam vooral door het reformkatholicisme van Willem V van Beieren. Er volgde de eerste stichting van een lutherse gemeente. Dat veranderde in 1571 met een ommekeer aan het hof, waarna protestanten weer onderdrukt werden. Pas vanaf 1609 konden zij hun godsdiensten weer in het openbaar houden. Na een verdere periode van onderdrukking door de katholieke heerser Wolfgang Willem van Palts-Neuburg kwam het vanaf het midden van de 17e eeuw tot groei van de lutherse kerk.
In 1683 konden gereformeerde gemeenten hun eerste kerk bouwen, die in 1916 de naam Neanderkirche kreeg.
Voortdurende groei leidde tot de bouw van verdere kerken, onder andere zijn dat de:
Tot de Evangelisch-Lutherse Kerk in Düsseldorf behoren inmiddels drie kerkdistricten onder de landskerk (Landeskirche) Evangelische Kirche im Rheinland.
Verdere vertegenwoordigde kerken in Düsseldorf zijn:
Düsseldorf kent een aantal onderscheidingen, namelijk:
Ereburgerschap
Heinrich-Heine-Preis sinds 1972 alle drie, vanaf 1981 alle twee jaar aan "persoonlijkheden die door hun geestelijke scheppingen met betrekking tot de grondrechten van de mens, waarvoor Heinrich Heine zich heeft ingezet, de sociale en politieke vooruitgang bevorderen, de verstandhouding tussen de volkeren dienen of het besef van de samenhorigheid van alle mensen vermeerderen". De uitreiking vindt plaats op 13 december, de verjaardag van de dichter.
Große Ehrenring
Jan-Wellem-Ring
Verdienstplakette.
Literatuurverwijzingen
Rheinisches Städtebuch; Band III – het derde deel uit "Deutsches Städtebuch. Handbuch städtischer Geschichte – Im Auftrage der Arbeitsgemeinschaft der historischen Kommissionen en mit Unterstützung des Deutschen Städtetages, des Deutschen Städtebundes en des Deutschen Gemeindetages, hrsg. von Erich Keyser, Stuttgart, 1956
Düsseldorf Geschichte von den Ursprüngen bis ins 20. Jahrhundert; Band 3: "Die Industrie- en Verwaltungsstadt (20. Jahrhundert)", hrsg. von Hugo Weidenhaupt, Schwann Verlag Düsseldorf, 1989
.jpg)
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}